Michel Serres: Tο δώρο

Μία ραδιοφωνική συζήτηση με τον Μισέλ Πολακκό

 

– H γενναιοδωρία είναι ένα θέμα αρκετά δύσκολο να προσεγγίσουμε. Το να δίνεις ελεημοσύνη ή να δίνεις τον εαυτό σου, τη ζωή σου, την περιουσία σου ή το χρόνο σου. Συχνά, οι πιο φτωχοί είναι αυτοί που δίνουν το περισσότερο … Θα κρατήσω αυτή την τόσο όμορφη φράση του Γκυνεμέρ[1]: «Όταν δεν έχεις δώσει τα πάντα, δεν έχεις δώσει τίποτα». Τι πιο όμορφο, Μισέλ, αλλά επίσης τι πιο αχάριστο!

– Για να μιλήσουμε για το δώρο, θα ήθελα να ξεκινήσουμε ένα ταξίδι προς τον πύργο του Σαντιγύ, όπου, όπως ξέρετε, έχει ένα θαυμάσιο μουσείο. Εκεί εκτίθεται ένας μικρός πίνακας του Ραφαήλ, υπέροχος, που παριστάνει τις Τρεις Χάριτες. Βλέπουμε τρεις γυμνές γυναίκες –υποπτευόμαστε ότι είναι η ίδια, ζωγραφισμένη από την εμπρόσθια, την οπίσθια και την πλάγια όψη-, που μοιάζουν να χορεύουν κυκλικά. Όταν ακούει κανείς «οι Τρεις Χάριτες», σκέφτεται την ομορφιά αυτών των τριών γυναικών. Ξέρεις ότι πρόκειται για παρεξήγηση; Όταν κοιτάξουμε από πιο κοντά, αντιλαμβανόμαστε ότι οι τρεις γυναίκες κρατούν στο χέρι ένα φρούτο, που πρέπει να είναι μήλο. Και ότι δεν είναι γύρος χορού. Η μία δέχεται ένα μήλο από την προηγούμενη και δίνει ένα μήλο στην επόμενη, η οποία δίνει ένα μήλο στην επόμενη, η οποία δέχεται ένα μήλο, και ούτω καθεξής. Και αυτή η ισορροπία της ανταλλαγής ανάμεσα στις τρεις γυναίκες δεν αποκαλείται αβροφροσύνη [gracieuseté], αλλά δωρεά [gratuité]. Οι Τρεις Χάριτες, είναι οι Τρεις που Χαρίζουν! Βλέπουμε εδώ ότι το να δίνεις είναι ισοδύναμο με το να παίρνεις: δίνει κανείς το ίδιο πράγμα με αυτό που πήρε. Αυτό είναι η δωρεά.

– Αχ, και να ‘ταν αλήθεια αυτό!

– Όταν δεχόμαστε ένα δώρο, απαντάμε «μερσί», και αυτό το «μερσί» μεταφράζεται σε ορισμένες γλώσσες ως grazie, gracias, δηλαδή ακριβώς η χάρη, όπως στον Ραφαήλ … Στα νέα ελληνικά, είναι ευχαριστώ πολύ[2], όπου ξαναβρίσκουμε τη λέξη χαριστώ …

– … «ελεημοσύνη» …

– … «Μου χαρίσατε κάτι». Δηλώνουμε έτσι στο πρόσωπο που μόλις μας έδωσε κάτι ότι δεν μπορούμε να του το ανταποδώσουμε παρά μόνο μέσω μιας λέξης, η οποία λέξη δηλώνει πως αναγνωρίζουμε ότι το δώρο του είναι χαρισμένο, ότι το δώρο του είναι δωρεάν, και ότι, πράγματι, μας έκανε χάρη. Αυτή τη φορά δεν είναι όπως στον γύρο των Τριών Χαρίτων, είναι μάλλον η αναγνώριση μιας ανισορροπίας που οφείλεται στη γενναιοδωρία. Κατά πρώτον, ισορροπία, δωρεά. Κατά δεύτερον, ανισορροπία, γενναιοδωρία. Το ζήτημα αυτό της γενναιοδωρίας είναι μείζον ζήτημα.

– Αυτό παραπέμπει στην αχαριστία μου.

– Το όλο ζήτημα έχει αναλυθεί εκτενώς από καιρό· το δώρο είναι μία ευεργεσία. Υπάρχει μάλιστα μία πραγματεία ενός λατίνου φιλοσόφου που τιτλοφορείται De beneficiis, Περί ευεργεσιών, όπου τίθεται το εξής ερώτημα: άραγε ο δότης δίνει πραγματικά δωρεάν; Όχι, απαντά ο φιλόσοφος: με αυτή τη χειρονομία του δοσίματος, ο δότης δείχνει τη γενναιοδωρία του, δείχνει τον πλούτο του, το μεγαλείο του, την ανωτερότητά του σε σχέση με εκείνον στον οποίο δίνει …

– την εξουσία του …

– Είναι, συνεπώς, ένα δώρο «δηλητηριασμένο». Όλο το ερώτημα λοιπόν είναι: τι μπορούμε να δώσουμε σε αντάλλαγμα για ένα δώρο; Μπορούμε να σκεφτούμε μια ισορροπία της ανταλλαγής;

Καθώς η ανθρώπινη σχέση είναι κατ’ εξοχήν η ανταλλαγή, θα πάρω το παράδειγμα του Ταρτούφου. Ο Ταρτούφος μπαίνει στο σπίτι του οικοδεσπότη του, επιχειρεί να κοιμηθεί με τη μητέρα, τρώει στο τραπέζι του πατέρα και επιδιώκει να παντρευτεί την κόρη για να ξεκοκαλίσει την περιουσία. Ποιος είναι ο Ταρτούφος; Δεν είναι υποκριτής, όχι, είναι παράσιτο.

– Πολύ σωστά.

– Θέλει να έχει τα πάντα και δεν δίνει τίποτα. Αυτή είναι η ανισορροπία της ανταλλαγής. Γνωρίζετε ότι υπάρχουν παράσιτα του ανθρώπινου οργανισμού ή του ζωικού οργανισμού. Ορισμένα παράσιτα τώρα κολλάνε στους ιστούς του ξενιστή που θέλουν να εκμεταλλευθούν επινοώντας, στον ίδιο τους τον οργανισμό, ένα κύτταρο το οποίο μοιάζει με το κύτταρο του ξενιστή. Η υποκρισία λοιπόν φαίνεται να είναι μια συμπεριφορά που ακολουθείται ήδη από τον ζωικό και τον φυτικό κόσμο! Το παράσιτο τα παίρνει όλα και δεν δίνει τίποτα· ο ξενιστής τα δίνει όλα και δεν παίρνει τίποτα: η ανισορροπία ανάμεσα στο παράσιτο και τον ξενιστή είναι η μέγιστη ανισορροπία της ανταλλαγής. Ξαφνικά όμως μπορεί να υπάρξει ισορροπία: η συμβίωση σημαίνει μία ισόρροπη ανταλλαγή, κατά τη διάρκεια της οποίας κάθε εταίρος δίνει τόσα όσα παίρνει. Διότι, στην πορεία των γενεών, το παράσιτο έκανε χρήση και κατάχρηση της φιλοξενίας εκείνου που το στεγάζει και, στην τελική, δεν βρίσκεται σε καλύτερη κατάσταση απ’ ό,τι ο οικοδεσπότης, στην εξαφάνιση του οποίου συνέβαλε … Θαρρείς ότι θα πεθάνουν και οι δύο. Στη συμβίωση, λοιπόν, φτάνουμε σε ένα είδος ισορροπίας και συμβολαίου όπου συμφωνούμε για τις αμοιβαίες υπηρεσίες. Από αυτή την ανάλυση μπορούμε να αντλήσουμε πολλές ανθρώπινες εφαρμογές. Το αρσενικό είναι το παράσιτο του θηλυκού, εφόσον του φορτώνει όλο το βάρος και το κόστος της αναπαραγωγής. Το παιδί όμως; Αυτό είναι ακόμη περισσότερο το παράσιτο της μητέρας, εφόσον, για εννέα μήνες, τρώει και κοιμάται μέσα στη ζεστασιά της μήτρας. Και, με τη γέννηση, είναι ακόμα παράσιτο μέσα από το θηλασμό, έπειτα την ανατροφή … Όλη η ανθρώπινη εκπαίδευση συνίσταται σε μια επανεξισορρόπηση της ανταλλαγής: εσύ, που είσαι ένα μικρό παράσιτο, πρέπει σιγά σιγά να γίνεις συμβιωτής. Σταμάτα, κάποια στιγμή, να δέχεσαι μόνο …

– … για να αρχίσεις να δίνεις …

– μάθε μόνος σου να δίνεις. Όλη η εκπαίδευση αυτό είναι.

Μπορώ να πάω ακόμα μακρύτερα. Εσύ έχεις δύο ευρώ, εγώ έχω ψωμί με βούτυρο· πεινάς, οπότε αγοράζεις το ψωμί μου. Ανταλλάσσουμε. Τώρα εγώ έχω τα ευρώ, εσύ το ψωμί με το βούτυρο. Η ισορροπία είναι τέλεια. Αυτό είναι που λέμε «μια ανταλλαγή με μηδενικό άθροισμα»[3].

– Εάν βέβαια μου αρέσει το ψωμί με βούτυρο!

– Καινούριο παράδειγμα: εσύ γνωρίζεις το πυθαγόρειο θεώρημα, εγώ όχι· μου το δίνεις. Συμβαίνει τότε ένα γεγονός τελείως καινούριο …

– … το μοιραζόμαστε …

– Όχι. Στην περίπτωση του βουτυρωμένου ψωμιού, σου το δίνω. Στην περίπτωση της γνώσης, εσύ την κρατάς. Και μάλιστα, την βελτιώνεις καθώς μου την εξηγείς! Κατά συνέπεια, η γνώση είναι μία ασυνήθιστη ανταλλαγή: αυξάνει κάθε φορά –πολύ περισσότερο από το χρήμα. Γι’ αυτό και η εκπαίδευση είναι μακράν ανώτερη της οικονομίας. Η εκπαίδευση είναι η φιλοσοφική λίθος που μετατρέπει τα πάντα σε χρυσό, αφού με κάθε ανταλλαγή, αντί να φτάνουμε σε ισορροπία, μας προκύπτει αύξηση.

– Ωραία φιλοσοφική λίθος, Μισέλ. Ευχαριστώ.

 

 

Ο Μισέλ Σερ είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ και μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας. Στα ελληνικά κυκλοφορούν μεταξύ άλλων τα βιβλία του Το παράσιτο, Το φυσικό συμβόλαιο, H Koντορεβιθούλα και Ο καιρός των κρίσεων.

Η παραπάνω συζήτηση μεταδόθηκε στις 30 Οκτωβρίου 2011 από το σταθμό France Info και αναδημοσιεύθηκε, μαζί με τις άλλες εκπομπές της ίδιας σειράς, στην έκδοση Michel SERRES et Michel POLACCO, Du bonheur aujourd’hui, Le sens de l’info / Le Pommier, Παρίσι 2015, σ. 40-45. Μετάφραση-σημειώσεις Α.Γ.

[1] Ζωρζ Γκυνεμέρ: Γάλλος αεροπόρος που σκοτώθηκε ηρωικά στον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο.

[2] Στο πρωτότυπο: «efkaristo poli».

[3] Η επιλογή των συγκεκριμένων αντικειμένων του παραδείγματος πιθανότατα αποτελεί υπαινιγμό στη γνωστή γαλλική παροιμία vouloir le beurre et l’argent du beurre, επί λέξει «θέλεις το βούτυρο και τα λεφτά για το βούτυρο», που είναι το ανάλογο του «την πίτα ολάκερη και το σκύλο χορτάτο».